In een kast in mijn ouderlijk huis zaten twee laatjes. In de ene lagen sigaren. In de andere al even ouderwetse voorwerpen: landkaarten en plattegronden. Als ik ergens naartoe wilde, rommelde ik door deze la. Bijna altijd vond ik dan wel de juiste Falkplan-plattegrond.
Een ding ergerde mijn vader mateloos over zijn verzameling. De uitgevers zetten wel trots op de voorkant van iedere kaart welke druk het betrof, maar niet in welk jaar de kaart was samengesteld. Hij zocht het op in de kleine lettertjes weggestopt in een hoekje van de kaart, en stiftte het jaartal op de omslag.
3 tentoonstellingen: teken van nostalgie?
Het is inmiddels nostalgie. Niet alleen de kaarten in het laatje, maar ook het gerommel met de jaartallen. Want nu kaarten bijna allemaal digitaal tot ons komen, zijn er geen edities meer. De kaarten worden continu aangepast. Daarmee is de romantiek ook een beetje verdwenen. Het langzaam uiteenlopen van het kaartbeeld en de werkelijkheid, het vastgelegde verleden, we worden er niet meer mee geconfronteerd. We zitten in een continu hier en nu.
Als kaarten een nostalgisch product zijn geworden, is het niet zo vreemd, dat er op dit moment 3 tentoonstellingen aan zijn gewijd:
- Open kaart – van atlas tot streetmap in het Allard Pierson Museum in Amsterdam (tot en met 16 juli 2023)
- Kaarten: navigeren en manipuleren in Museum Volkenkunde in Leiden (tot en met 29 oktober 2023)
- Op de kaart: kijk met kaarten naar de wereld van toen en nu in het Nationaal Archief in Den Haag (tot en met 22 oktober 2023)
De ondertitels geven al aan dat de 3 tentoonstellingen elk een andere invalshoek hebben. Het Allard Pierson focust op de cartografische aspecten, Museum Volkenkunde toont wat de kaarten beogen en het Nationaal Archief laat zien wat de kaarten ons vertellen over het verleden. Het heeft alles te maken met de bronnen waar ze uit putten.
Allard Pierson: Open kaart
Zo is de Open Kaart in het Allard Pierson ook een jubileumtentoonstelling voor het 150-jarige Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, nu een vakvereniging, vroeger vooral de stuwende kracht achter wetenschappelijke expedities naar de witte vlekken op de kaart. Geen wonder dat in het archief veel bijzondere kaarten te vinden zijn.
De tentoonstelling kent een indrukwekkende binnenkomer: Depictions of Amsterdam 1940-1945, een werk van Gert Jan Kocken uit 2015. Hij heeft verschillende Amsterdamse kaarten uit de Tweede Wereldoorlog over elkaar geprojecteerd: van het verzet, van de geallieerden, van de Duitse bezetter, en (meest schokkend) de stippenkaart waarop voor iedere 10 joodse inwoners een stip. De kaart van Kocken geeft in zijn gelaagdheid aan hoe er in hectische tijden door verschillende partijen op verschillende manieren naar de geografische ruimte gekeken wordt. Een werk waar je naar kunt blijven kijken.
Vervolgens zoomen we zaal voor zaal zoomen uit: van Amsterdam (met de grootse uitbreidingsplannen in verschillende eeuwen), Nederland (met veel aandacht voor de waterhuishouding), Europa (met de geografische gevolgen van de verschillende oorlogen en de rol van propaganda), de wereld (en haar rijkdommen) en ten slotte de Nederlandse koloniën. Juist daar blijkt maar weer hoezeer cartografie een eigen vorm van verovering is. In kaart brengen is in bezit nemen. Zie alleen maar de kadastrale uitstraling van de overzichtskaarten van de Surinaamse plantages.
Dan nog is de tentoonstelling niet afgelopen. Want in samenwerking met Tom Tom volgt nog een zaal over de toekomst van de cartografie. Kaarten worden steeds meer een database van gegevens, waarbij de locatie slechts de drager is. Ook is er werk van een aantal kunstenaars te zien die zich laten inspireren door kaarten, zoals de van de Zachte atlas van Amsterdam bekende Jan Rothuizen.
Het maakt het tot een uitgebreide tentoonstelling waarin veel aspecten van het kaartkunde uitgelicht worden. Heel interessant, maar misschien wat afstandelijk.
Open kaart – van atlas tot streetmap in het Allard Pierson Museum in Amsterdam (tot en met 16 juli 2023)
Museum Volkenkunde: Kaarten
De toon bij Kaarten in Museum Volkenkunde is meer bevlogen. De tentoonstelling, die vooral gevoed wordt door werken uit de Leidse universiteitsbibliotheek, is ingedeeld op functie. Van navigatie, naar ordening, tot propaganda. Met daarbij nog voorbeelden van het ordenen van kennis in de vorm van een landkaart. Vaak is de onderliggende vraag: wat is de (geheime) bedoeling van de kaartenmaker.
De tentoonstelling heeft bijzondere stukken. Zoals de kaarten waarop Argentinië en China zich op papier gebieden toe-eigenen. Of de droomkaart van de Australische aboriginals. Of de (deels gefantaseerde) kaart van het binnenste van de aarde. Het is een tentoonstelling waar je mooie voorbeelden te zien krijgt, maar die wel wat fragmentarisch is.
Kaarten: navigeren en manipuleren in Museum Volkenkunde in Leiden (tot en met 29 oktober 2023)
Nationaal Archief: Op de kaart
Deze valkuil omzeilt het Nationaal archief bij Op de kaart door zich nog meer te focussen. Het kostte me aanvankelijk wat tijd om de opbouw te doorgronden, maar uiteindelijk sprak me het wel aan. De tentoonstelling is ingedeeld in 3 thema’s: Op weg, Kaarten en kolonialisme, en Maakbaar Nederland. Binnen die thema’s wordt een aantal voorbeelden uitgewerkt. Zoals de aanleg van de infrastructuur onder Koning Willem I, de zoektocht naar de goudmijnen van Monomotapa in zuidelijk Afrika en de bescherming van de duinen. Her en der liggen ook voorwerpen en documenten uit het archief, die een brug slaan tussen de kaarten en het daadwerkelijke verleden. In videofragmenten vertellen betrokkenen over de emotionale waarde die verbonden is aan wat door de kaarten is weergegeven. Door deze aanpak worden de kaarten duidelijker in hun context geplaatst dan bij de andere tentoonstellingen.
Dan hebben we het nog niet eens over de kaarten zelf. Waar in Amsterdam en Leiden vooral gedrukte kaarten te zien zijn, toont het Nationaal Archief veel unieke manuscripten. Bijvoorbeeld het ontwerp door de schilder Jan van Scorel voor de bedijking van Noord-Holland. Een tien meter handgetekende kaart van het duingebied in Zuid-Holland uit 1828. De kaarten die de Javanen maakten van het vulkanengebied. De ontwerpen van de uitbreidingen van Rotterdam en de drooglegging van de Haarlemmermeer. Je blijft ernaar kijken.
Op de kaart: kijk met kaarten naar de wereld van toen en nu in het Nationaal Archief in Den Haag (tot en met 22 oktober 2023)
Waarheen?
“We nemen wat op de kaart staat vaak voor waarheid aan” staat aan het begin van de tentoonstelling in het Nationaal Archief. Vaak ten onrechte, want kaarten zijn allemaal gemaakt vanuit een bepaald perspectief, en met een bepaald doel. En met een doelgroep (de reiziger, de achterblijver, de dromer, de investeerder), voeg ik eraan toe.
De 3 tentoonstellingen maken dat, ieder op hun eigen manier duidelijk, en vullen elkaar daarin mooi aan.
Het schijnt toeval te zijn, dat er in 3 musea tegelijk aandacht aan kaarten besteed wordt. Dat is misschien wel jammer. Met een gezamenlijke afstemming en profilering was er nog wel meer uit te halen geweest. 3 nog duidelijker afgebakende invalshoeken hadden het verhaal nog overtuigender kunnen vertellen, en de exposities onder de aandacht kunnen brengen.
Als je me vraagt: “Waar moet ik naartoe?”, dan zeg ik: “Als het kan naar alle 3.” Want iedere tentoonstelling heeft zijn eigen kracht, en overal zijn prachtige voorbeelden te zien. Als je de tijd en de zin hebt is een rondgang zeker de moeite waard.
Als dat teveel van het goede is, dan is het goed om te weten dat de tentoonstelling in Leiden vrij beperkt van opzet is. Leuk als je ook nog andere dingen wil zien in Volkenkunde of elders in Leiden. Die in het Allard Pierson is het grootste en het veelomvattendst. Ik was uiteindelijk het meest onder de indruk van de tentoonstelling in het Nationaal Archief vanwege de unieke exemplaren. Maar bij geen van de 3 grijp je mis.
