Jan-Willem Swane

Categorie: Film

  • Verzoening in Paris, Texas en De Avonden

    Verzoening in Paris, Texas en De Avonden

    Wim Wenders’ klassieker Paris, Texas zag ik voor het eerst toen ik een jaar of 18 was. Nu de film na 40 jaar digitaal gerestaureerd is, zag ik hem voor de 2e keer. Ik bleek maar weinig onthouden te hebben. Een sfeer, een gevoel, de slidegitaar, een mager verhaallijntje. Waarbij de vraag is in hoeverre de stills die ik later zag mijn geheugen gestuurd hadden. De intense kleuren, het desolate landschap, de getormenteerde blik van Harry Dean Stanton, Nastasja Kinski in roze wollen trui die over haar schouder kijkt.

    Bovenal zat in mijn hoofd dat Paris, Texas een treurig verhaal vertelde. Weemoedig op zijn best, eerder wanhopig. Tot mijn verrassing vond ik deze keer het einde helemaal niet zo verdrietig. Het slot (STOP, SPOILER), waarin Travis zijn ex Jane naar hun zoon Hunter leidt, hij hun weerzien op afstand bekijkt en in stilte (goed, met een traan) vertrekt, ervaar ik nu als een troostvol slot. Ik zie een man die zich verzoent met zijn verleden, met zijn onvermogen en daardoor het goede kan doen.

    (meer…)
  • Sátántangó: na 30 jaar eindelijk wakker gebleven

    Sátántangó: na 30 jaar eindelijk wakker gebleven

    Een film van zeven-en-een-half uur. In zwart-wit. Met amper camerabewegingen en shots van soms tien minuten. Is het uit te houden?

    De eerste keer dat ik Sátántangó van Belá Tarr zag, in 1994, viel het me niet mee. Althans, zo herinner ik het me, 30 jaar later. Ik had maar een scène echt onthouden: twee mannen zitten op een bankje in een gang van een oud kantoorgebouw te wachten. Er is een klok in beeld. En het duurt maar. De mannen kijken voor zich uit en zeggen niets.

    (meer…)

  • De mooie dingen van 2023

    2023 was geen saai jaar. En dan heb ik het maar niet over de wereld, Nederland en mijn persoonlijk leven.

    Maar wel over al het moois dat ik mocht zien, horen en lezen.

    76 films

    Met als hoogtepunten:

    • The Banshees of Inisherin van Martin McDonagh
    • Dicht bij Vermeer van Suzanne Raes
    • The Blue Caftan van Maryam Touzani
    • Past Lives van Celine Song
    • Anatomy of a Fall van Justine Triet
    • Anselm van Wim Wenders
    • De bezette stad van Steve McQueen
    • Perfect Days van Wim Wenders

    75 tentoonstellingen

    Met als hoogtepunten:

    • Suze Robertson in Panorama Mesdag (Den Haag)
    • Vermeer in het Rijksmuseum (Amsterdam)
    • Cézanne in Tate Modern (Londen)
    • Brave New World in De Fundatie (Zwolle)
    • Op de kaart in het Nationaal Archief (Den Haag)
    • Ara Güler, a Play of Light and Shadow in FOAM (Amsterdam)
    • Anselm Kiefer in Voorlinden (Wassenaar)
    • Caspar David Friedrich in de Hamburger Kunsthalle

    52 voorstellingen

    Met als hoogtepunten:

    • Lebensraum van de Jakop Ahlbom Company
    • In the Dutch Mountains van NDT1
    • PART van OFFprojects, Ragazze Quartet and Salvador Breed
    • Ik zeg toch sorry van Theatergroep Aluin en Raymi Sambo Maakt
    • Bloodbitches van Nina de la Parra en Sanne Landvreugd
    • Flights of the Angakok van het Nederlands Kamerkoor en Lera Auerbach
    • Crashtest Ibsen van het Zuidelijk Toneel
    • Disgraced van Black sheep can fly

    36 boeken

    Met als hoogtepunten:

    • De beesten van Gijs Wilbrink
    • De kleine deugden van Natalia Ginzburg
    • Rebelse genieën van Andrea Wulf
    • Tussentijds van Peter Zantingh
    • Gebied 19 van Esther Gerritsen

    Het totale overzicht kun vind je in het Cultureel Logboek 2023.

  • Mijn lievelingsfilms van 2022

    Mijn lievelingsfilms van 2022

    Je bent alvast doodgegooid met allerlei eindejaarslijstjes. Waarom dan mijn lijstje (in chronologische volgorde) eraan toegevoegd? Simpel: omdat het leuk is aan het eind van het jaar terug te kijken. En ook omdat ik het leuk zou vinden om in de reacties te lezen wat jij van deze films vindt, en wat jouw favoriete films waren.

    Licorice pizza

    Licorice pizza van Paul Thomas Andersson was de eerste film die ik zag na de winterlockdown. Een betere start van het filmjaar was amper denkbaar, want dit is echt een filmfeest. Er spreekt zoveel plezier uit deze verbeelding van de jaren 70 in San Fernando Valley, en in het spel van de jonge hoofdrolspelers Alana Haim en Cooper Hoffman (zoon van de betreurde Philip Seymour Hoffman). Om fluitend de bioscoop te verlaten

    (meer…)
  • Ennio

    Ennio

    Ennio Morricone wilde eigenlijk arts worden, zo vertelt aan regisseur Giuseppe Tornatore in de aan hem gewijde biopic Ennio. Maar zijn vader wilde dat hij in zijn voetsporen trad als trompettist. Morricone deed dat tegen wil en dank.

    Daarmee is de toon gezet: de (film)componist, eigengereid, maar ook uiterst gevoelig voor de oordelen van autoriteiten: zijn vader, conservatoriumdocent Petrassi, de Oscar-Academy. Morricone is zo gevoelig, dat hij, bijna 90 jaar oud, nog moet huilen om bewonderende opmerkingen die hij decennia eerder kreeg. We krijgen bewijsdrang te zien in optima forma.

    Ennio zou wellicht een draak van een film geworden zijn, als hij niet doordesemd was van zijn muziek en de bijbehorende filmbeelden. Wat een diversiteit, wat een pracht.

    Er is wel het een en ander af te dingen op de claims die in Ennio gedaan worden, zo betoogt Frits de Jong in de Filmkrant. Er worden muzikale vernieuwingen aan Morricone toegeschreven die hem niet toekomen. De Jong vindt dan ook, dat alle talking heads die Morricone de hemel inprijzen, afbreuk doen aan de film.

    Inhoudelijk heeft hij daar waarschijnlijk gelijk in. Ik heb de film echter anders gezien: als net zo over de top als de muziek van Morricone zelf, met zijn geluidseffecten, violen en niet-ingehouden emoties. Want Morricone liet zich niets gelegen liggen aan het adagium dat filmmuziek onopvallend moest zijn. Bij hem is film beeld én geluid, niet beeld met geluid.

    Morricone werd dan wel geen arts, zijn muziek werkt wel als medicijn. Als een uitnodiging om je over te geven aan de emoties van de film, en de wereld buiten de deuren van de filmzaal te laten liggen. Escapisme als een vlucht naar binnen.

  • 2 januari 2022: Dziga Vertov

    2 januari 2022: Dziga Vertov

    124ste geboorte- en 68ste sterfdag van Dziga Vertov (1898-1954), sovjet-regisseur. Beroemd door De man met de camera (1929), die een dag in de Russische steden toont. Wordt wel gezien als de beste documentaire ooit, door zijn revolutionaire opname- en montagetechnieken.

  • De kinderen van juf Kiet

    De kinderen van juf Kiet

    Zou er een 2Doc-documentaire zijn die meer reacties op de sociale media losmaakt dan De kinderen van juf Kiet vorige week deed? Veel kunnen het er niet zijn. Twitter en Facebook stonden bol van loftuigingen voor deze leraar die op een Brabantse basisschool lesgeeft aan een klas met nieuwkomers. Het verbaasde me.

    Niet dat ik op basis van deze film echt een oordeel kan vormen over haar handelen. Daarvoor zien we te weinig. Hoe ziet de dag in elkaar, een les? Welke ondersteuning heeft ze (soms zien we andere volwassenen in de klas)? Heeft ze lesmateriaal tot haar beschikking dat toegesneden is op kinderen die het Nederlands niet van huis uit meegekregen hebben? Krijgen de kinderen begeleiding voor het verwerken van wat ze allemaal hebben meegemaakt?

    Ik kan wel oordelen over de keuzes die de regisseurs Petra en Peter Lataster hebben gemaakt in hun montage. Ze tonen me situaties waarin een leraar de kinderen sterk stuurt, weinig ruimte geeft, amper met ze in gesprek gaat (zeker in het begin), ze vaak fysiek dwingt. En ik zie kinderen (in prachtige opnames waarin ze even alleen zijn) met meer afkeer en angst spreken over de juf, dan met warmte. Ik heb kortom de indruk dat de regisseurs me een ander verhaal hebben willen vertellen dan wat er getuige de reacties is overgekomen.

    Het is de valkuil van films met en over kinderen. Hun geestkracht, hun aanpassingsvermogen betovert. Het straalt af op de volwassenen om hen heen. De grens tussen ‘dankzij’ of ‘ondanks’ vervaagt.

  • I am not your negro

    I am not your negro

    Drie weken geleden beschreef ik mijn twijfels over Hallo witte mensen van Anousha Nzume. Nu ik de documentaire I am not your negro van Raoul Peck gezien heb, is me nog duidelijker geworden waardoor dat boek me niet aansprak.

    Uitgangspunt van de film is het boek dat de zwarte Amerikaanse schrijver James Baldwin begon over zijn herinneringen aan drie vermoorde burgerrechtenstrijders: Medgar Evers, Malcolms X en Martin Luther King. Verder dan 30 pagina’s kwam het manuscript niet.

    De Haïtiaanse regisseur Raoul Peck heeft dit verder uitgewerkt met archiefbeelden, interviews met James Baldwin en de teksten van Baldwin voorgelezen door Samuel Jackson.

    De beelden en de montage zijn sterk, maar het meeste indruk maakten op mij toch de woorden van Baldwin. Net als bij Nzume spreekt hij over white privilege. Maar waar ik door haar amper bereikt wordt, spreekt Baldwin me wel aan. Wat is het verschil?

    Nzume beschrijft in de kern wat je wel moet en niet mag zeggen en denken. Je moet je bewust zijn van je privilege. Je mag je geen cultureel eigendom van andere culturen toeëigenen. Het is de taal van de gouvernante.

    Bij Baldwin geen opdrachten, geen gebedel. Hij spiegelt de witte mens voor wat het voor hemzelf betekent als hij zijn ogen sluit voor de wereld, voor de geschiedenis. De witte mens wordt er zelf slechter van, raakt bezoedeld. Hij zal dus uit eigenbelang de werkelijkheid onder ogen moeten zien, niet omdat het hoort of om iemand anders een plezier te doen.

    We hoeven het niet te doen voor hem. De zwarte heeft al tijden geleerd om met de situatie om te gaan. Het is de witte mens die hulpeloos is.

    Baldwin daagt me uit hierover na te denken. Daagt me uit te zien wat mijn positie als blanke man betekent in mijn bestaan en mijn omgeving. Als ik zijn verhaal overbreng van Amerika naar Nederland, daagt hij ons uit na te denken over wat de uitbuiting van Indië, de slavenhandel, het protectionisme ten opzichte van de derde wereld met zich meebrengt.

    Baldwins boodschap is een onontkoombare mokerslag.

  • Leren kijken

    Rond de eeuwwisseling bezocht ik zo’n honderd films per jaar (en schreef erover in gebrekkig proza op een prehistorisch vormgegeven website).

    Deel van de routine was een wekelijks bezoek aan de Sneak Preview, waar een verrassingsfilm gedraaid werd die nog niet in première was gegaan. Het was een bijzondere sensatie om je te laten overspoelen door een film waar je nog niets van wist, zelfs niet in welk genre hij te passen was.

    Er kwam nog een interessant effect bij. Als een aantal weken later de film ging draaien kon ik in de kranten recensies lezen over een film waar ik al een oordeel over gevormd (en opgeschreven) had. Zo begon ik ook duidelijk onderscheid te zien tussen de verschillende recensenten.

    Al snel bleek dat Hans Beerekamp mijn ideale gids was. Films waarvan ik had genoten, werden door hem geprezen. Bovendien liet hij me dingen zien die ik gemist had.

    Ik vond het dan ook jammer toen hij stopte met zijn filmrecensies in 2003. Als ik het me goed herinner zag ik zijn overstap van het schrijven over het grote doek naar het kleine scherm als een degradatie. Wat een vergissing.

    Want de tv-recensies van Beerekamp (later beschreef Nina Polak in De Correspondent wat een Sisyphus-arbeid het was) gingen veel verder dan het beschrijven van wat er de vorige avond op de buis was geweest. Beerekamp gebruikte de tv als het venster waardoor hij de wereld beschouwde. In rijke taal, zonder dik te doen. Scherpe observaties van een land in verwarring, en de vertaling daarvan naar het beeld.

    Nu gaat Beerekamp stoppen; het dagelijkse nachtwerk wordt te veel.

    Het moest er een keer van komen, het vervult met weemoed. Want Hans Beerekamp heeft me velen malen de ogen geopend, heeft me beter leren kijken. Heeft me er bewust van gemaakt dat ieder shot, iedere kadrering, alles wat weggelaten is, voortkomt uit een keuze.

    Voor dit soort monomanen kun je alleen maar dankbaar zijn.

  • De kracht van animatie

    De kracht van animatie

    Open was drie jaar oud, toen zijn spraak en zijn motoriek ernstig terugvielen. Tot wanhoop van zijn ouders werd hij onbereikbaar; hij sprak alleen nog koeterwaals, en werd gediagnosticeerd met een acute vorm van autisme. Dit is het uitgangspunt van de documentaire Life, animated, die na de uitzending afgelopen maandag nog op de sites van 2Doc (Flash) en NPO is te zien.

    [vimeo 200970093 w=640 h=360]

    Inmiddels is Owen 26 jaar. Hij staat op het punt om zijn ouderlijk huis te verlaten om elders (begeleid) te gaan wonen. In de tussenliggende jaren is er iets opmerkelijks gebeurd.

    Toen Owen negen was, ontdekte zijn vader dat hij alle tekenfilms van Disney woord voor woord uit zijn hoofd kende. Sterker nog: hij die afgesloten leek van de wereld, bleek die wereld te begrijpen aan de hand van die films. En langzaamaan begon hij weer te praten.

    De kern zit aan het eind, als Owen tegen een zaal met Franse wetenschappers zegt: “Hoe mensen autisten zien, dat ze niet met anderen willen zijn, klopt niet. Mensen met autisme willen wat iedereen wil. Maar soms zijn we verward en weten we niet hoe we contact met anderen moeten leggen.”

    Het geeft een idee wat een geweldige strijd zich ongezien in mensen met autisme moet afspelen. En de film laat ook zien hoeveel doorzettingsvermogen en intelligentie gevraagd wordt van ouders, broers en zussen.

    Life, animated maakte me ook bewust van iets anders: het geheim van animatie. In de documentaire wordt geopperd dat de overdreven emoties van de tekenfilms Owen helpen om grip op het verhaal te krijgen. Volgens mij speelt er nog iets anders: in tegenstelling tot speelfims beginnen animatiefilms (of ze nu getekend zijn, of met stop motion gemaakt, maar niet door de computer gegenereerd) met helemaal niets. Ieder beeldelement is een bewuste keuze, en staat ten dienste van het verhaal.

    Animatiefilms zijn composities, geen registraties. En daardoor komen ze zo krachtig over. En niet alleen bij Owen.