Het is begin mei; zoals vanouds bespreken we wie we herdenken op 4 mei. Bootvluchtelingen, Duitse soldaten, of toch alleen de joodse slachtoffers. Niet altijd een verheffend schouwspel.
Onder de hele discussie schuilt het idee dat de dodenherdenking altijd een eenduidig uitgangspunt heeft gehad: de herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.
De eerste jaren na de oorlog betrof het herdenken echter Allen de ‘gevallenen’: soldaten en verzetsstrijders die hun daden met de dood hadden moeten bekopen. Slachtoffers waren veel minder in beeld (behalve in eigen kring).
Michal Citroen beschrijft in U wordt door niemand verwacht hoe weinig compassie er in de eerste naoorlogse jaren was voor de joden die de verschrikkingen hadden overleefd (en daarmee ook voor hen die de dood ingedreven waren). Voor de terugkeerders uit de Indische kampen gold hetzelfde. Pas in de loop der tijd is de aandacht verschoven van de gevallenen naar de slachtoffers (na 1961 ging de nationale herdenking formeel over alle militaire en burgerslachtoffers van oorlogshandelingen en vredesoperaties vanaf het begin van de Tweede Wereldoorlog).
Die aandacht voor de slachtoffers was goed in zijn tijd. Maar het leidt ook tot de taferelen die we de laatste jaren zien. We komen tegenover elkaar te staan in plaats van naast elkaar.
Op een zeker moment wordt tijd voor een omslag. Van herdenken naar indenken. Met de herinnering aan de slachtoffers in het achterhoofd indenken hoe gemakkelijk wij zelf tot dader kunnen worden, en wat we moeten doen om dat, ieder voor zich, te voorkomen. Wanneer die introspectie het doel is, maakt het niet meer uit welke historische gebeurtenissen het persoonlijk vertrekpunt zijn.
Voor mijzelf blijft de Tweede Wereldoorlog, en met name de jodenvervolging, de toetssteen. Ik ben er dan ook mee opgegroeid; mijn vader maakte de oorlog nog bewust mee en vertelde erover. Voor minstens de helft van de Nederlanders geldt dit niet meer. De oorlog raakt steeds verder weg.
Wat niet verdwijnt zijn de menselijke impulsen die kunnen leiden tot het kwaad. Laten we het daar over gaan hebben, en niet over wie wel of niet meetelt als slachtoffer.