Het mooie van overzichtstentoonstellingen is dat je werken van een kunstenaar in verband met elkaar ziet en zo tot nieuwe inzichten kunt komen. Zo ook bij de tentoonstelling In het licht van Cuyp in het Dordrechts Museum.
De in Dordrecht geboren Aelbert Cuyp (1620-1691) is vooral bekend door de naar hem genoemde Amsterdamse markt. Dat is niet vreemd, want in de eeuw na zijn dood verdween een groot deel van zijn schilderijen van Nederland naar Engeland. Daar waren ze dol op zijn gouden, Italiaans aandoend, avondlicht over het vee in soms Hollands en soms meer heuvelachtig landschap.
Uitgangspunt van de tentoonstelling, die nog loopt tot 6 maart 2022, is dan ook de invloed die Cuyp heeft gehad op Britse schilders als Gainsborough, Turner en Constable. Die invloed is zeker te zien. Maar mij viel nog iets anders op.
Op bijna alle schilderijen van Cuyp komt het (avond)licht van de linkerkant. De wolken bevinden zich meestal op de rechterhelft van het schilderij, alsof ze daarnaartoe geblazen zijn. En de meeste vogels die te zien zijn vliegen rechts het beeld uit.
Zie bijvoorbeeld dit schilderij van het Valkhof te Nijmegen, gezien van de noordzijde van de Waal. De zon schijnt dus vanuit het noordoosten op de gebouwen, een praktische onmogelijkheid op het noordelijk halfrond. Het licht is dus niet naar de werkelijkheid geschilderd. Waarom heeft Cuyp er dan voor gekozen?
Het lijkt erop dat hij de kijker mee wil voeren in een kijkrichting van links naar rechts, gelijk aan de leesrichting. Toen ik dat aan een collega vertelde, herinnerde hij zich dat hij ooit een verhaal had gelezen over de looprichting bij Kuifje: de jonge held loopt meestal naar rechts. Loopt hij de andere kant op, dan dreigt er gevaar. En ja hoor, Delpher bracht uitkomst: in 1981 schreef de psycholoog W.A. Wagenaar een verhaal in NRC Handelsblad onder de titel ‘Als Kuifje naar links beweegt, is er iets mis’. Hij haalt hier het proefschrift E.W.J. Zwaan uit 1965 aan: Links en rechts in waarneming en beleving. Een experimenteel onderzoek naar de invloed van de schriftrichting op de funkties van links en rechts in de waarneming. Hierin constateerde de latere hoogleraar pedagogiek dat schilders de kijker van links naar rechts leiden (in landen met een schrijfrichting van links naar rechts).
Naar mijn idee versterkt Cuyp met de licht-, wind- en vliegrichting het niets-aan-de-hand-karakter van zijn schilderijen. Op een enkele eendenschutter na is er vooral vredigheid op zijn schilderijen te zien. En dat sprak de Britse grootgrondbezitters aan. Zij waren gesteld op de status quo.
Bij de eerste Britse schilderijen in de tentoonstelling zie je vrij trouwe navolging van Cuyp. De schilders maakten waarschijnlijk waar de markt om vroeg.
Maar bij Turner en Constable en Turner wordt het anders. Zij proberen een getrouwer beeld van het landschap te geven. Ze keken naar welk effect het weer had, in plaats van er een mooie gouden glans à la Cuyp overheen te leggen. En dan verdwijnt ook de links-rechts-richting grotendeels uit hun schilderijen.
Zo gaat de tentoonstelling niet alleen over navolging, maar ook over de ontwikkeling van kunstenaars naar een groter zelfbewustzijn. Geen werken meer om de koper te pleasen, maar een artistieke visie op de werkelijkheid. Met uiteindelijk een ontworsteling van het licht van Cuyp.
Leuk verhaal. Verrassend inzicht.