Raisonanz

De laatste roman van Esther Gerritsen, De terugkeer, kent een sterk plot, dat aan Couperus doet denken. Maar het is niet het plot dat de grootste indruk op mij maakte. Het was één alinea, of misschien wel, een woord van twee letters.

Wat voorafging: 16 jaar na de zelfmoord van haar depressieve man vertrekt Johanna met haar vriend Frans naar zijn huis op Ibiza. Als ze de eerste tekenen van dementie begint te vertonen, dumpt Frans haar bij haar kinderen in Nederland. Nadat ze daar een paar weken is, lezen we:

Johanna ligt ook wakker. Ze denkt aan Frans en vraagt zich af of het nu warm is op Ibiza. Ze mist de zon. Ze mist het gevoel van blote voeten op de warme stoeptegels van hun terras. Zijn terras, corrigeert ze zichzelf. Frans heeft niets meer van zich laten horen en Johanna denkt aan de tegels.

Esther Gerritsen, De terugkeer 84.

Veelzeggend mooi is al de opvolging “hun terrras, zijn terras”. Niet alleen vanwege hun en zijn, maar ook omdat ‘terras’ van lading verandert. Van een ruimte om in geborgenheid rond te gaan, naar een bezit dat anderen uitsluit.

Maar de klap op de vuurpijl is het de laatste ‘en’.

Is het de nevenschikkende en? Dat Johanna aan tegels denkt staat los van het gedrag van Frans. Misschien beseft ze zijn verraad niet eens, door haar geestelijke achteruitgang.

Of is ’t het verwijtende én (‘ik zit me hier uit te sloven, én jij zit maar voor de televisie!’)? Het kan Johanna niets schelen dat ze Frans niet meer ziet, ze mist alleen de warmte van het eiland. Ze is minstens zo harteloos als Frans.

Of duidt ‘en’ op een oorzakelijk verband? Het handelen van Frans is zo confronterend, dat Johanna er alleen maar omheen kan denken. Een groot gemis uit zich in het missen van een kleinigheid.

Je kunt zoeken naar de juiste betekenis (wat bedoelt de auteur?). Je kunt het ook alle drie waar laten zijn. Dan vormt de betekenis die je hecht aan het woord ‘en’ je beeld van Johanna , en daarmee je interpretatie van de rest van het book .

Dan is ‘en’ de as waar het boek om draait. Geef het een slinger en het wordt een ander boek. Mooi vind ik dat.

Niemand hoeft in Amsterdam in eenzaamheid begraven te worden. Daar zorgt Stichting De Eenzame Uitvaart voor. Lang regelde F. Starik dat er bij de uitvaart een speciaal geschreven gedicht werd voorgedragen. Na zijn vroege overlijden in 2018 heeft Joris van Casteren zijn rol overgenomen.

Van Casteren regelt niet alleen een dichter, hij schrijft ook —soms op basis van zeer beperkte gegevens— portretten van de overledenen.

Is er iets afschrikwekkenders dan alleen sterven? Kan je leven meer mislukken dan dat? De verhalen van Van Casteren zijn dan ook stuk voor stuk indrukwekkend.

Er zijn verhalen die nog iets sterker bij me binnenkomen dan de andere. Over Uitvaart #257 bijvoorbeeld. Dat mevrouw P. op 100 meter afstand stief van waar ik tot tien jaar geleden woonde, zal daar aan bijdragen. Maar nog meer indruk maakt de wijze waarop ze voortdurend mensen van zich vervreemde. Zo veel mensen wilden haar helpen, even zoveel renden gillend weg.

Wat een tragedie om zo onaangenaam te moeten zijn. Ik kan me niet voorstellen dat je dat zou willen. Ze zal niet anders gekund hebben. Iets had zich van haar meester gemaakt.

Het verhaal houdt ook een spiegel voor. We zijn bijna allemaal op zijn tijd onaangenaam. We horen immers voor ons zelf op te komen.

Maar er is een grens. In plaats van ‘memento mori’ denk ik nu: let erop aardig te blijven. En herlees zo nu en dan het verhaal over de schrik van Buitenveldert.