Jan-Willem Swane

Je kunt niet zonder bagage op reis. Want je herinneringen en je taal neem je altijd mee.

Dat werd me duidelijk bij de presentatie van Marius Atmoredjo (1959, Lelydorp, Suriname) bij het college Caraïbische dromen. We gingen er in gesprek naar aanleiding van zijn nieuwe dichtbundel maar loslaten zullen ze nooit meer. Zijn verhaal begon bij zijn overgrootmoeder Sarinah.

Het enige en tastbare ligt in mijn hand
Haar foto met een nummerplaat op haar borst
genomen ergens in een depot
op een ver eiland
met haar naam erop
waarschijnlijk gekregen van haar moeder
misschien omdat die zo mooi klonk
Sarinah

Marius Atmoredjo, fragment uit Tastbaar, uit loslaten zullen zij nooit meer

In 1908 vertrok Sarinah, 26 jaar oud, van Java naar Suriname. Opmerkelijk, want een ongetrouwde jonge Javaanse vrouw verliet haar ouders niet. Sarinah moest dus wel geronseld zijn als contractarbeider. Waarschijnlijk was ze onder valse voorwendselen verleid haar handtekening (of een kruisje) te zetten. De weg naar Suriname zou kort zijn, om na vijf jaar rijk terug te keren, zo werd vaak gezegd. Maar de zeereis duurde drie maanden en velen zouden deze niet overleven. En van de zo’n drieëndertigduizend mensen die tussen 1890 en 1940 van Java naar Suriname zouden gaan, keerde slechts een vijfde ooit terug. Armoede blokkeerde voor de meesten de thuistocht.

Atmoredjo liet foto’s zien van de depots waar de contractanten wachtten op hun overtocht. De Javanen die in Deli op Sumatra zouden gaan werken waren over het algemeen goed bepakt. De Suriname-gangers hadden amper iets bij zich.

Behalve dan hun herinneringen en hun taal. Een bezit om van generatie op generatie door te geven. En zo zat Marius Atrmoredjo een halve eeuw later bij zijn moeder op schoot, rook haar geur, en kreeg de verhalen te horen. Taal en geschiedenis kregen de lading van geborgenheid en daar uit voortkomende weemoed.

Juist dat gevoel komt naar boven als Marius Atmoredjo, die in 1980 Suriname verliet voor Nederland, begint te dichten. Opmerkelijk genoeg is de bundel in het Nederlands, een taal die hij pas op latere leeftijd leerde. Maar, zo vertelt hij, de gedichten dienen zich hem aan in het Javaans, de taal van twee emigraties gelden. Daarna volgt pas de verwoording in het Nederlands.

Je hoort het terug als hij zijn gedichten voordraagt. De woorden klinken stuk voor stuk als veroverd, opgedregd. Stevig en onontkoombaar gearticuleerd, met een zachte Indische stem. In klank krijgt zijn ogenschijnlijk naïeve poëzie haar kracht. De eerste gedichten, die over de overgrootmoeder verhalen, zijn puur en simpel. Naarmate we de geschiedenis volgen, en Nederland in zicht komt, wordt de taal complexer.

Maar ook dan is het verleden nooit ver weg. In de gedichten zie je de Hollandse stad, maar voel je tegelijkertijd Suriname.

De kastanjebomen in een lange rij
van het begin tot het eind
van de straat
staan niet meer recht
maar schuin
als vogelverschrikkers

Tussen de stoeptegels
steken hun wortels uit
en drukken de tegels naar boven
als kaaimantanden

Marius Atmoredjo, fragment uit De straat, uit loslaten zullen zij nooit meer

Atmoredjo neemt zo de lezer op zijn schoot en vertelt de verhalen door. Want dat was alles wat hij mee kon nemen.

Ik had nog nooit van J. van de Walle gehoord. Een haast vergeten auteur uit het midden van de twintigste eeuw. Ik wist dus ook niet wat ik mocht verwachten toen ik een van zijn romans las voor de collegereeks Caraïbsiche literatuur. De ideale uitgangspositie voor een ontdekkingstocht.

We lazen De muggen van San Antonio, een korte roman uit 1961. Het verhaal speelt in een Latijns-Amerikaans stadje en is opgeschreven door de enige inwonder die kan schrijven en lezen: Alfonso. Die vaardigheid geeft hem een bijzondere positie, want iedereen — van de burgemeester tot de winkelier — die informatie wil uitwisselen met de buitenwereld, schakelt hem in. Het dwingt hem ook tot discretie. Daarom is wat hij schrijft bedoeld om pas decennia later gelezen te worden, als alle figuren in de vergetelheid zijn geraakt.

In het stadje gaat alles zijn gewone gangetje, totdat er een nieuwe politiechef komt. Deze mest het politiebureau uit en begint te strooien met een wit poeder. Hiermee wil hij ongedierte, zoals de malariamug, verdelgen. De vooruitgang heeft zich aangediend. Maar de status quo blijkt zich niet zo gemakkelijk gewonnen te geven.

Aan de ene kant doet het boek denken aan het magisch-realisme van schrijvers als Gabriel García Márquez, die een paar jaar later dan Van de Walle romans begon te schrijven. De tijdsbeleving is diffuus, de verteller minder betrouwbaar dan op het eerste gezicht lijkt. Maar ik moest ook denken aan A. Alberts. Zijn boeken als Maar geel en glazend blijft het goud en De honden jagen niet meer roepen bij mij hetzelfde gevoel op door de schetsmatige omgeving en de afstandelijke verteller roepen hetzelfde gevoel op.

Toen J. van de Walle eind jaren vijftig zijn romans ging schrijven, had hij al een heel leven achter zich. Hij werd in 1912 geboren in een rood nest. In 1934 ging hij naar Curaçao om redacteur te worden van de krant Beurs en nieuwsberichten. Zeven jaar later vertrok hij naar Suriname, om hoofd van de Gouvernementspersdienst te worden, die berichten van de Nederlandse regering in ballingschap doorzette. In 1946 keerde hij terug naar Nederland en werd hoofd van de Caraïbische dienst van de wereldomroep te worden. Van de Walle mocht dan wel de West verlaten hebben, de West verliet hem nooit.

Hoe kan het dat J. van de Walle zo vergeten is? Was hij te veel een buitenbeentje, als Nederlander in de West? De aandacht voor Caraïbisch Nederland is nog steeds veel kleiner dan de (deels tempoe-doelo-gedreven) belangstelling voor Nederlands-Indië.

Het is in ieder geval jammer, dan Van de Walle zo moeilijk voor de Nederlandse lezer beschikbaar is. Zijn verzamelde romans, grotendeels geschreven in het begin van de jaren zestig, werden in 1993 gebundeld. In het begin van deze eeuw verschenen nog wat heruitgaven van losse romans. Wie ze nu wil hebben moet ze antiquarisch zoeken. Ook in de bibliotheken zijn zijn boeken amper te vinden. En dat terwijl de critici indertijd zijn boeken enthousiast ontvingen.

Ik kan nog alleen oordelen over De muggen van San Antonio. Voor mijn gevoel doe je het boek onrecht aan als je het alleen ziet als een Caraïbische roman. Ik lees een meer universeel verhaal over de strijd tussen vernieuwing en traditionele belangen. Lang dachten we dat dit soort confrontaties kenmerkend waren voor de achterlijke gebieden in de wereld. Dat wij in het vooruitstrevende West-Europa dat achter ons gelaten hadden. De recente geschiedenis leert ons anders. Alleen al daarom is J. van de Walle toe aan een herwaardering.

---

Eenzaam tussen twee vaderlanden