3 mannen staan er op de hoek van de Amsterdamse Apollo- en Beethovenlaan. In zichzelf gekeerd, het hoofd gebogen en toch trots. Ze vormen het monument ‘Verzetsgroep’ van Jan Willem Havermans. Het is een bescheiden eerbetoon, want hier werden 29 mannen doodgeschoten op 24 oktober 1944 , als represaille door de Sicherheitsdienst (SD). Een dag te voren had het verzet op dezelfde plaats, om de hoek van het SD-hoofdkwartier, gepoogd een SD-er te ontvoeren. Toen dat mislukte, hadden ze hem gedood. Daarop haalde de bezetter de 29 mannen uit het Huis van Bewaring op de Weteringschans, waar ze veelal zaten op verdenking van verzetsactiviteiten. Ze werden, in groepjes geketend, naar de Apollolaan vervoerd, en ’s ochtends vroeg in koele bloede vermoord.
Nu staan wij daar, met meer dan duizend mensen, op een warme avond in mei. Vooraan zitten de ouderen, de avondzon in het gezicht. De laatsten die de oorlog nog hebben meegemaakt. De meesten waren toen nog jonger dan de schoolkinderen die vandaag gedichten voorlezen. Gedichten die vooral uitdrukken hoe onvoorstelbaar de geschiedenis is geworden.
De vijfde generatie
Onvoorstelbaar, maar niet verdwenen, zo blijkt uit de woorden van rabbijn Menno ten Brink van de liberale joodse gemeente. Hij schildert hoe velen zijn weggevoerd, onder het toeziend of juist wegkijkend oog van omwonenden. “Maar wij staan hier.” zegt hij, niet voor de laatste keer. Want hij staat hier, doordat goede mensen zijn ouders onderdak hebben geboden, en zo hun leven redden. Menno’s zoon is vanavond voorzinger in de Portugese synagoge; zijn tweeënhalfjarige kleinzoon keek laatst mee met pappa en opa in het liederenboek. De vijfde generatie vanaf de vermoorde grootouders.
“Hoeveel mensen om me heen kunnen hier staan, doordat er iemand zich over hun voorouders ontfermd heeft?” denk ik, terwijl de taptoe klinkt en de twee minuten stilte beginnen. Met zijn allen in onszelf gekeerd. En dan het bijzonderste Wilhelmus dat ik ken, uit breekbare kelen. Bij een vlag halfstok, met het rood fier bovenaan.
78 jaar na het einde van de oorlog lijkt deze meer te leven dan ooit. Misschien doordat we onverwacht getuige zijn geworden van een nieuwe slachtpartij op onze drempel. Dat president Zelensky vandaag Nederland aandeed, is wat mij betreft dan ook op zijn plaats. Want 4 mei betekent: niet wegkijken.
Dankjewel.