Het slaat natuurlijk nergens op, zo’n overzichtstentoonstelling. De werken van Vermeer zijn helemaal niet bedoeld om achterelkaardoor bekeken te worden. Het zijn doeken die herhaalde en langdurige aandacht verdienen. Pas dan geven ze hun geheimen prijs.
En toch kun je de grote Vermeer-tentoonstelling in het Rijksmuseum niet missen. Al is het maar, omdat het altijd een feest is om oude bekenden te zien, zoals het Meisje met de parel uit het Mauritshuis en Het melkmeisje uit het Rijksmuseum. Maar echt bijzonderder is het nu eens die doeken te zien die je alleen van reproducties kent, uit Washington, New York, Berlijn, Tokyo. Want pas oog in oog zie je de prachtige kleuren en de subtiele details echt.
Hoe bijvoorbeeld het gezicht van het Brieflezend meisje bij het venster weerspiegelt in het vensterglas. Hoe bij de Schrijvende vrouw met dienstbode het licht alleen maar door de bovenste helft van het gordijn valt. Hoe bij De geograaf met minimale middelen een dichtbedrukte kaart gesuggereerd wordt. Hoe de stralende Vrouw met parelsnoer in evenwicht gehouden wordt door een donkere pot in de schaduw.
Na enige tijd begint de rode draad van de 28 werken door te dringen. Vooral door wat er niet te zien is. Geen kinderen of oude mensen die je kunnen confronteren met het verloop van het leven. Geen dramatische actie. Memento mori noch mensch durf te leven dus.
Nee, ‘Stop de tijd,’ fluisteren de doeken. De figuren zitten gevangen in tijd en ruimte. De actie bevindt zich buiten beeld, achter het raam waardoor ze naar buiten kijken of in de brief die ze lezen. Vermeer laat je kijken naar de subtiele details die hij je voortovert. En hij maakt alles sensueel: huid en stof en hout en steen. Zo houdt hij je in het hier en nu, en roept hij het verlangen op, dat het altijd zo mag blijven.
Althans, dat is hoe het op mij overkomt. Conservator Gregor Weber betoogt in de catalogus, dat de werken wel degelijk van het katholieke geloof doordrongen zijn. En dat gaan over ijdelheid en vergankelijkheid. Weber doet dat overtuigend.
Het roept bij mij de vraag op of Vermeer niet betoverend en belerend tegelijk wil zijn. Waarom zoveel moeite gestoken (want hij maakte maar 2 doeken per jaar) in het prachtig weergeven van wat enkel aards slijk zou zijn? Ik kan me niet anders voorstellen, dan dat hij de kijker (en de koper) ook wil bekoren.
De tentoonstelling (omwille van de doorstroom met weinig aanvullende informatie voorzien) brengt je zo voor even in een tijd- en ruimteloos universum. Waarbij de schilderijen niet voelen als 350 jaar oud, maar als beelden uit je eigen nostalgische verleden. Waarbij de tijd voor even stopt.
Vermeer is tot 4 juni 2023 te zien in het Rijksmuseum, Amsterdam.
Mooi geobserveerd en prachtig verwoord, Jan-Willem!