Jan-Willem Swane

Raisonanz

  • Echte mannen

    “Nu kun je van vrouwen veel leren, maar niet om man te worden” las ik in de krant. Moet dat dan? vroeg ik me af.

    Op een ochtend, ik moet een jaar of tien zijn geweest, had mijn vader een rekstok geklemd in de deurpost tussen de slaap- en de badkamer. Hij tilde mij op. “Je gaat je optrekken, en je doet dat vanaf nu elke dag.”

    Hij probeerde een man van mij te maken. Vast vanuit de beste bedoelingen. Het hielp niet. Ook later stelde mijn gebrek aan mannelijkheid hem teleur. Ik ging niet naar het corps, werd afgekeurd voor militaire dienst. Daar hadden ze nog wat van me kunnen maken.

    Dertig jaar later ben ik wie ik ben. Ik heb best wat op mezelf aan te merken. Maar nooit voel ik de behoefte mannelijker te zijn.

    Het leven is toch niet pas geslaagd als je voldoende man of vrouw geworden bent?

  • Sterven in eenzaamheid

    Sander de Hosson is longarts in Assen. Hij schrijft doorvoelde en doordachte blogs over palliatieve zorg. Zoals ‘Alleen‘, over het grote belang dat er iemand bij het sterven is, voor de stervende, maar zeker ook voor de achterblijvers.

    Een familie op weg naar een overlijden in het ziekenhuis verdient een zwaailicht. Niemand hoort alleen te sterven. Het is van uitzonderlijk belang dat een familie bij een overlijden kan zijn, uiteraard voor de stervende, maar vooral ook voor degenen die verder moet. Voor wie dit een uitermate belangrijke herinnering zal worden.

    Zoals zo vaak bij zijn verhalen was ik geraakt door zijn verhaal. Het riep herinneringen op van twaalf jaar geleden. Herinneringen die wel vraagtekens zetten bij zijn betoog..

    Ze was veel te jong om te gaan. Dat voel ik nu des te meer, nu ik bijna haar leeftijd bereikt heb. Ze had zo lang mogelijk hoop gehouden, totdat het doodvonnis onverbiddelijk was. Het ziekenhuis werd verruild voor het hospice (een hemel op aarde).

    Spreken kon ze nog, maar praten niet. Ze had haar hele leven geknokt, was heftige ervaringen te boven gekomen, had wat van haar leven gemaakt. Ze ging echt de controle niet opgeven. Als je de stervenskitsch mag geloven, dan moest nu de periode van het doorleefde afscheid aanbreken. Ze kon het niet, en ik vraag me af in hoeveel gevallen het echt volgens de ‘regeltjes’ gaat.

    We zaten om en om aan haar bed. Koetjes en kalfjes, voorlezen, stilte. Ze haalde haar verjaardag –haar laatste mooie dag– toen was het klaar. De ziekte gaf de beslissende slagen; palliatieve sedatie was het enige wat restte.

    Tien dagen later, in de vroege nacht, werd ik gewekt. Ze was overleden. Net toen haar dochter (die in de laatste dagen veel sterker was dan ik) even de kamer had verlaten.

    Na al die jaren ben ik nog steeds boos en verdrietig als ik denk aan deze periode van lijden, maar niet over dit einde. Want het moest zo zijn. We hebben haar begeleid tot waar het lot haar bracht; de laatste stap kon ze alleen in eenzaamheid doen. Want sterven kan alleen op je eigen manier.

  • Een westerling in Rusland

    Een westerling in Rusland

    “Eén Westerling, één week, ergens in de wereld in een compleet andere cultuur.” Dat is het uitgangspunt van de VPRO-documentaireserie De Westerlingen.

    In de aflevering Beschermengelen van de kerk in Rusland trekt Marla Noshad Sharifi in Moskou op met de 23-jarige Igor Ilyin. Hij is lid van een ultra-orthodoxe en nationalistische ordedienst. Hij houdt er ideeën op na die de in Iran geboren Maral maar moeilijk kan accepteren: met vrouwen kun je niet over diepzinnige zaken praten, ze mogen niet drinken, seks voor het huwelijk en masturbatie zijn uit den boze et cetera. Opvattingen die we al vijftig jaar achter ons gelaten hebben (tenminste, het VPRO-smaldeel der natie). 

    Het levert interessante en oprechte televisie op. Maral doet duidelijk haar best om Ivan uit te horen en haar verontwaardiging om te zetten in verbazing. Van de vrouwen die pannenkoeken voor het goede doel bakken, en niet willen praten over hun ondergeschikte rol (want ze praten niet over politiek), snapt ze al helemaal niets.

    Hier wreekt zich de opzet van de serie. De opvattingen van de ‘vreemde’ worden alleen geconfronteerd met ‘onze’ opvattingen. Buiten beeld blijft dat Igor zich niet alleen afzet tegen de Westerse decadentie (wat hij betoogt), maar minstens zo zeer tegen het Russische morele verval.

    De Nobelprijswinnares Svetlana Aleksijevitsj toont dat verval haarscherp in haar boek De ondergang van de rode mens. Bij het wegvallen van het sovjet-bewind waren al snel Westerse spijkerbroeken het enige van waarde. Er ontstond een race to the top waar maar enkelen konden winnen. Een groot deel van de verliezende mannen vergreep zich aan de alcohol en aan de vrouwen. Het is deze ontwikkeling waar Igor zich mede tegen verzet. 

    In dat licht is de keuze van vrouwen om zich bij de orthodoxe beweging aan te sluiten ook beter te begrijpen. Want daar vind je mannen die zich niet lazarus drinken, niet slaan, niet verkrachten en niet de pijp uitgaan als ze net een kind verwekt hebben.

    De Westerlingen wordt uitgezonden op de jongerenzender NPO 3. Een documentair programma moet daar snel en flitsend zijn. In 30 minuten wordt een interessant beeld geschetst, maar de werkelijkheid is net iets complexer. 

  • Hierom ga ik een jaar alleen boeken van vrouwen lezen

    Hierom ga ik een jaar alleen boeken van vrouwen lezen

    De mooiste boeken die ik vorig jaar las waren door vrouwen geschreven: Malva van Hagar Peeters, Het einde van de rode mens van Svetlana Alexijevitsj, Dertig dagen van Annelies Verbeke. Krachtige boeken die me anders tegen de wereld aan deden kijken.  

    Des te verbazingwekkender dat driekwart van de boeken die ik de laatste vijf jaar las uit mannenhanden kwamen. Waardoor grijp ik drie keer zo vaak naar mannenboeken dan naar vrouwenboeken? Is het het aanbod? Of speelt er meer mee?

    Over een kam

    Ik denk dat ik ongelezen vrouwelijke auteurs over een kam scheer. In mijn hoofd zit een niet onverdeeld positief beeld van een vrouwenboek, dat ik projecteer op boeken waar ik nog niets van weet. Boeken moeten er wel erg uitspringen wil ik dat beeld opzij zetten.

    Wat zou er gebeuren als ik een tijd lang, een jaar, alleen maar boeken van vrouwen zou lezen? Zou er een ander beeld van vrouwenboeken ontstaan? Of zou het beeld juist helemaal verdwijnen? Alle Chinezen lijken immers op elkaar, totdat je een tijd in China rondloopt.

    Verzet

    Gek genoeg riep dit idee her en der verontwaardigde reacties op. Het was discriminatie (een technisch correcte opmerking, maar is het niet slechts een tijdelijke reactie op een tegengestelde discriminatie?). Of nog opmerkelijker: het zou vrouwonvriendelijk zijn, omdat ik de schrijfsters als vrouw en niet als auteur zou benaderen.

    Mijn voornemen is echter geen ideologisch statement. Het is een experiment, waarbij ik nieuwsgierig ben naar de uitkomst: welk effect heeft het als een man (n=1, dat wel) alleen boeken van vrouwen leest.

    En ik maak één uitzondering: ik blijf wel Paustovski lezen. En ik hoop dat er even geen nieuwe P.F. Thomése uitkomt.

  • Een zee van onzekerheid

    Een zee van onzekerheid

    De laatste tijd had ik het genoegen om regelmatig met iemand van gedachten te wisselen over het leven.

    Ze spreidde een spiritueel wereldbeeld tentoon. Een geloof in iets alomvattends, waarvan ik de naam maar niet kan onthouden, maar die natuurlijk wel met een A begint (hoewel het raar is dat zoiets een naam kan hebben, omdat een naam een reductie is).

    Tot mijn verrassing volgde in mijn atheïstische brein geen afkeur, geen dedain (zoals gebruikelijk), maar herkenning. Genegenheid zal vast een rol gespeeld hebben. Maar er was meer.

    Een tijd lang liet ik mijn gedachten gaan over dit verwarrende gevoel van verwantschap. Hoe kwam het dat we regelmatig vanuit tegenoverelkaargelegen uitgangspunten tot dezelfde conclusies kwamen?

    Toen las ik een uitspraak van de natuurkundige Richard Feynman: “In physics the truth is rarely perfectly clear, and that is certainly universally the case in human affairs. Hence, what is not surrounded by uncertainty cannot be the truth.” 

    Het daagde me dat het niet om die persoonlijke kernen van waarheid gaat, maar juist om de ruimte van onzekerheid tussen die waarheden in. Dat je het lef moet hebben om die zee van onzekerheid op te varen. Dat dan alles mogelijk is.

    We hebben de waarheden nodig om structuur te geven aan een chaotisch universum. Het zijn aanlegsteigers in een zee van onzekerheid. 

    Maar uiteindelijk doet het er niet meer toe waar je vandaan komt, als je de zee durft op te gaan.

  • Zo haalde Paustovski me uit een depressie

    Zo haalde Paustovski me uit een depressie

    Een kwart eeuw geleden werd ik plots emotioneel analfabeet. Ik kon nog lezen –werken zou anders wel erg lastig zijn geworden– maar lezen voor mijn plezier ging niet meer. Net zoals het toen niet meer tot me doordrong of voedsel me smaakte, misten woorden ieder doel.

    Het overviel me, want tot dan toe hadden boeken me juist door moeilijke perioden heen gehaald. Ik probeerde keer op keer de lettertroost te hervinden, maar zonder resultaat. Totdat ik een boek uit de kast pakte dat ik tien jaar eerder van mijn vader had gekregen.

    Ik sloeg Begin van een onbekend tijdperk van Konstantin Paustovski (1892-1968) open, het derde deel van zijn zesdelige herinneringen over het eind van het Russische tsarenrijk, de Russische Revolutie en de daarop volgende burgeroorlog. Ik begon te lezen en kon het niet meer wegleggen. In zes weken las ik alle delen.

    Ik kwam in een ritme terecht van een boek per week. Iedere vrijdag ging ik naar de boekhandel om een nieuw boek te kiezen; het mooiste moment van de week. En zo las ik me bij nacht en ontij uit mijn depressie.

    Nu worden de boeken opnieuw uitgebracht: in tweetallen samengebonden in de Russische bibliotheek van Van Oorschot. Een uitnodiging om Paustovski weer te herlezen. In een rustiger tempo dit keer. Een hoofdstuk per dag, als delicatesse.

    Bij de eerste hoofdstukken, over zijn jeugdjaren, overvalt me weer het gevoel van toen. De boeken ademen acceptatie van het leven. Want in iedere historische storm beschrijft Paustovski uiteindelijk het individu. (Zo kijk ik al uit naar de keer dat hij Lenin hoorde spreken op een plein, en hij enkel de reacties van de omstanders beschrijft. Sindsdien  zit ik bij bijeenkomsten regelmatig achterstevoren, om de gezichten van de aanwezigen te kunnen peilen).

    Daarin schuilde waarschijnlijk ook het therapeutische effect. Paustovski laat zien dat je niet alleen bent. Dat iedereen het voor de kiezen krijgt, maar dat er zoveel moois rest. Vooral voor wie goed om zich heen blijft kijken.

  • Hoe laad je de e-reader vol met Duitse klassieken?

    Heb je een e-reader en hou je van klassieke literatuur, dan is het internet een goudmijn. Neem bijvoorbeeld Project Gutenberg: daar worden sinds 1971 gedigitaliseerde boeken gepubliceerd. Al meer 50.000. Of de Digitale Bibliotheek Nederlandse Letteren met de klassieke Nederlandse literatuur.

    Voor de liefhebber van Duitse boeken ligt de zaak iets ingewikkelder. Het Amerikaanse Project Gutenberg heeft een aantal boeken in het Duits. Veel meer zijn er te vinden bij Projekt Gutenberg.

    Helaas zijn de boeken alleen op de website zelf te lezen, met één webpagina per hoofdstuk. Wie een Kindle heeft kan ook bij Amazon terecht voor de boeken, maar met een e-reader die alleen epubs blieft, lijk je met lege handen te staan.

    Maar er is geen internetprobleem of iemand heeft er een oplossing voor bedacht. Rainer Furtmeier ontwikkelde de Gutenberg ePub Generator. De URL van het eerste hoofdstuk invullen op zijn website en je kunt de ePub downloaden. Laat de e-reader maar vollopen met Goethe, Heine en Kafka.

  • Keurslijf

    Keurslijf

    “Freedom of fashion” krijt de Bijenkorf.

    Interessant, want is mode niet juist een inperking van de vrijheid? Een beperking van de mogelijkheden, want niet in, niet hip, not done?

    Zie maar: ‘een vrouw zonder sieraad is als een feest zonder muziek’.

    Waag het niet jezelf te zijn, onopgesmukt. Je zou de ruis doen verstommen. We zouden moeten luisteren naar elkaar.

    Vrij van mode, dat is pas lef.

  • Ik stemde voor en heb toch geen spijt

    Woensdag ging ik om kwart over acht in de ochtend naar het stembureau om in te stemmen met het Oekraïne-akkoord. Naar ik begrijp zou ik spijt moeten hebben, nu de kiesdrempel net gehaald is, en er twee keer meer tegen- dan voorstemmers bleken te zijn. Ik heb het niet.

    Wie een verkiezing of een referendum ziet als een wedstrijd kan dat gevoel hebben. Doordat hij is gaan stemmen, heeft de andere gewonnen. Anders was de wedstrijd onbeslist gebleven.

    Maar stemmen is geen wedstrijd. Ondanks het kamerlid dat de voorstemmers voor losers, en de thuisblijvers voor dubbele losers uitmaakte. Oude communistische tijden herleefden.

    Het grootste deel van de bevolking is tegen het associatieverdrag. Dat bleek overduidelijk uit de uitslag, en ook uit opiniepeilingen vooraf. Of je vindt dat gegeven van politiek belang, en dan moet je daar wat mee, ongeacht de uitslag van het referendum. Of je vindt dat niet van belang, dan moet je het referendum afschaffen of op zijn minst aanpassen.

    In beide gevallen is het goed dat de kiesdrempel is gehaald.

  • Jan Brokken en de kracht van verhalen

    Het loopt tegen het einde van het jaar. De tijd vertraagt. Al bijna dertig jaar de ideale periode voor de marathoninterviews op de VPRO-radio.

    In de eerste van dit jaar sprak buitenlandredacteur Chris Kijne met schrijver Jan Brokken. Het gesprek voert je mee van het onder Rotterdam gelegen Rhoon naar Afrika, de Caraïben, het Balticum, terug naar Rhoon (toneel van Brokkens laatste boek De vergelding ).

    Zoals zo vaak bij reisverhalen gaat het niet alleen om de wereld, maar ook om de schrijver zelf. Maar Brokken doet nergens dik over zijn belevenissen.

    Rode draad: hoe plaats, cultuur en persoonlijkheid elkaar beïnvloeden. Hoe de continue geluiden in het regenwoud rites afdwingen. Het Balticum waar je iedere paar decennia partij moet kiezen tussen vreemde mogendheden. Een primitieve samenleving waar men elkaar van oudsher verhalen vertelt over de zee, en uitsterft na aan de kust gekomen te zijn, onvruchtbaar geworden nu het doel bereikt is.

    Brokken wil niet alles verklaren (hij houdt dan ook niet van de theorieën die de ster van Bethlehem zien als een kometenstorm of supernova). Het gaat om de kracht van het verhaal. Door het vertellen zie je de verbanden. En met verhalen krijg je mooie radio.

    Marathoninterview met Jan Brokken, 24 december 2014 – VPRO